Καφές: η καθημερινή μας γευστική απόλαυση!

Ο καφές αποτελεί ένα από τα πιο διαδεδομένα ροφήματα παγκοσμίως. Το ρόφημα του, η καφεΐνη, γνωστή για τις ψυχοδιεγερτικές της ιδιότητες, και τα φαινολικά του συστατικα, αποτελούν ένα πολλά υποσχόμενο ερευνιτικό πεδίο για το ρόλο της κατανάλωσης καφέ και τους μηχανισμούς δράσης στη γενικότερη υγεία. 

 

Ιστορική αναδρομή καφέ

Τα πρώτα ιστορικά στοιχεία για τον καφέ εντοπίζονται περίπου το 13ο αιώνα, κυρίως μέσα από διάφορους μύθους, ενώ οι πρώτες αξιόπιστες αποδείξεις για την κατανάλωση καφέ αναφέρονται στα μέσα του 15ο αιώνα, σε μοναστήρια της Υεμένης που τον χρησιμοποιούσαν ως φάρμακο και ως ποτό για κοινωνικές εκδηλώσεις. Μέχρι το 16ο αιώνα, έφτασε στα μέσα της Μέσης Ανατολής, στην Περσία, στην Τουρκία και στη Νότια Αφρική, ενώ μέχρι το τέλος του 18ο αιώνα, είχε γίνει μια από τις πιο κερδοφόρες εξαγωγικές καλλιέργειες στον κόσμο. Το καφεόδεντρο, ένας αειθαλής κορμώδης θάμνος, που μοίαζει πολύ με την κερασιά και έχει 66 αναγνωρισμένες ποικιλίες. Οι δυο βασικές ποικιλίες καφέ είναι η Arabica και η Robusta.

Διαδικασία παραγωγής του καφέ

Ο καφές περνάει από διάφορα στάδια παραγωγής μέχρι να γίνει διαθέσιμος στους καταναλωτές, όπως η φυτεία, η επεξεργασία, το ψήσιμο και η άλεση του καφέ. Στην αποκαφεϊνοποίηση, απομακρύνεται το μεγαλύτερο μέρος της καφεΐνης των πράσινων κόκκων του καφέ, για τη δημιουργία του ντεκαφεϊνέ. 

Η δράση του καφέ

Η πιο γνωστή επίδραση του καφέ αφορά στο νευρικό σύστημα. Σε λογικές ποσότητες, ο καφές βελτιώνει τις πνευματικές ικανότητες, καθώς προκαλεί εγρήγορση και μείωση της ανίας. Ο βασικός λόγος είναι ότι καφές περιέχει καφεΐνη, ένα αλκαλοειδές που δρα ως τονωτικό. Για αυτό το λόγο ο καφές συνήθως καταναλώνεται πρωινές ώρες ή κατά τη διάρκεια της εργασίας. 
Περισσότερο ευαίσθητα στη δράση της καφεΐνης είναι τα άτομα τρίτης ηλικίας, ειδικά όσον αφορά στον ύπνο. Αντίθετα, τα παιδιά δεν είναι πιο ευάλωτα από τους ενηλίκους, σε μικρές δόσεις καφέ.

Καφεΐνη

Η καφεΐνη είναι μια λευκή κρυσταλλική ουσία με έντονη πικρή γεύση, που από χημική άποψη υπάγεται στα αλκαλοειδή της ξανθίνης. 

Η περιεκτικότητα του καφέ σε καφεΐνη κυμαίνεται από ίχνη έως και 2,4% του ξηρού του βάρους και εξαρτάται από την ποικιλία του φυτού, το καβούρδισμα, το άλεσμα και τη μέθοδο παρασκευής του. 

Η απορρόφηση της καφεΐνης ξεκινάει από το στομάχι και ολοκληρώνεται στο λεπτό έντερο μέσα σε 30 - 60 λεπτά από την κατανάλωση της, ενώ όταν προσλαμβάνεται παράλληλα με γεύμα, η απορρόφηση της καθυστερεί και ολοκληρώνεται σε περίπου 90 λεπτά. Όταν η καφεΐνη προσλαμβάνεται από ρόφημα καφέ, το 90% απορροφάτε μέσα σε 20 λεπτά. 

Μετά την απορρόφηση, η καφεΐνη κατανέμεται σε ολόκληρο το σώμα (αίμα, εγκέφαλος εγκεφαλονωτιαίο υγρό, σάλο, διάφορα όργανα, ιδρώτα κ.ά.). Η καφεΐνη μεταβολίζεται κύρια στο ήπαρ. Ο μεταβολισμός της επηρεάζεται από γενετικούς παράγοντες, από τη χρήση φαρμάκων, καθώς και σε ασθένειες του ήπατος.  

Στον ανθρώπινο εγκέφαλο η καφεΐνη προκαλεί αγγειοσυστολή, ενώ στα περιφερειακά αγγεία, διαστολή. Δεν είναι λοιπόν τυχαία η χρήση της σε αρκετά φάρμακα για την καταπολέμηση της ημικρανίας.

Ο Αμερικάνικος Οργανισμός Φαρμάκων (FDA) και η Ευρωπαϊκή Αρχή Ασφάλειας των Τροφίμων (EFSA) συστήνουν κατανάλωση καφεΐνης να μην ξεπερνά τα 400 mg ανά ημέρα για τους ενήλικες, η οποία περιέχεται σε 4-5 φλιτζάνια καφέ. 

Η Αμερικάνικη Ακαδημία Παιδιατρικής αποτρέπει την κατανάλωση καφεΐνης  και διεγερτικών από παιδιά και έφηβους, ενώ η EFSA συστήνει η κατανάλωση καφεΐνης από παιδιά και έφηβους, να μην ξεπερνά τα 5 mg ανά χιλιόγραμμο σωματικού βάρους.

Περιεκτικότητα των ειδών του καφέ σε καφεΐνη

Η Ευρωπαϊκή Αρχή Ασφάλειας Τροφίμων απέρριψε δύο ισχυρισμούς υγείας για το ρόλο της καφεΐνης:

• στην αύξηση της οξείδωσης του λίπους και την επικείμενη μείωση του σωματικού λίπους  

• στην αύξηση της ενεργειακής δαπάνης και την επικείμενη μείωση σωματικού βάρους στο γενικό πληθυσμό.

Επίδραση της κατανάλωσης ροφήματος καφέ στην καρδιαγγειακή νόσο

Από τα διαθέσιμα δεδομένα, μπορούμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι η μέτρια κατανάλωση καφέ (2-3 φλιτζάνια ανά ημέρα) δεν φαίνεται να έχει δυσμενή επίδραση στον κίνδυνο εμφάνισης καρδιαγγειακών νοσημάτων ή στους παράγοντες κινδύνου τους και πιθανώς να προσφέρει και ένα μέτριο όφελος, λόγω της υψηλής αντιοξειδωτικής ικανότητας του καφέ και των συστατικών του και της μείωσης της οξείδωσης της LDL χοληστερόλης.

Όσον αφορά σε ασθενείς με καρδιαγγειακά προβλήματα, δεν έχουν εκδοθεί επίσημα οδηγίες ή συστάσεις που να αφορούν στην πρόσληψη καφεΐνης ή στην κατανάλωση καφέ και καλό είναι ο κάθε ασθεvής να λαμβάνει καθοδήγηση από το θεράποντα ιατρό του, ανάλογα με την κατάσταση της υγείας του.

Νεότερες συστάσεις για την κατανάλωση ροφήματος καφέ στην κύηση και στη γαλουχία

Τα τελευταία χρόνια, η επίδραση της κατανάλωσης καφεΐνης κατά τη διάρκεια της κύησης και του θηλασμού έχει αποτελέσει αντικείμενο εκτενούς έρευνας.

Το Αμερικάνικο Κολέγιο Μαιευτήρων και Γυναικολόγων, στην επίσημη θέση του που δημοσιεύτηκε το 2010, αναφέρει ότι η μέτρια κατανάλωση καφέ και άλλων τροφίμων ή ροφημάτων που περιέχουν καφεΐνη (συνολικά 200 mg ή λιγότερο καφεΐνη ανά ημέρα) κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης και του θηλασμού είναι ασφαλής και δεν φαίνεται να σχετίζεται με επιπλοκές στην έκβαση της κύησης (για παράδειγμα αποβολή ή πρόωρο τοκετό) ή να επηρεάζει παραμέτρους υγείας και ανάπτυξης του εμβρύου. Η ποσότητα αυτή περιέχεται περίπου σε 2 φλιτζάνια στιγμιαίου καφέ ή σε 3-4 μικρά φλιτζάνια του ελληνικού καφέ. Επιπλέον, τα υπόλοιπα τρόφιμα και ροφήματα που περιέχουν καφεΐνη, όπως η σοκολάτα, το τσάι και τα αναψυκτικά πρέπει να συνυπολογίζονται στη συνολική ημερήσια πρόσληψη καφεΐνης.

Η Επιστημονική Επιτροπή Τροφίμων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στην επίσημη θέση της, αναφέρει ότι κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης η ημερήσια πρόσληψη έως 300mg ανά ημέρα καφεΐνης  φαίνεται να είναι ασφαλής, ενώ για μεγαλύτερες ποσότητες υπάρχει ανησυχία για την εμφάνιση επιπλοκών στην κύηση και στην υγεία του βρέφους.

Από τα μέχρι σήμερα δεδομένα, η μέτρια κατανάλωση καφέ (1 έως 3 φλιτζάνια ανά ημέρα) στα πλαίσια ενός ισορροπημένου διαιτολογίου:

•  δεν προκαλεί δυσμενείς επιδράσεις σε δείκτες χρόνιων νοσημάτων ούτε αυξάνει τον κίνδυνο εμφάνισης τους,

•  μπορεί να προσφέρει ένα όφελος στην απώλεια του σωματικού βάρους και λίπους,

•  φαίνεται να έχει ιδιαίτερα ευεργετικές επιδράσεις στο γλυκαιμικό έλεγχο και στη μείωση του κινδύνου εμφάνισης σακχαρώδους διαβήτη τύπου 2 μακροπρόθεσμα,

•   δεν προκαλεί δυσμενείς επιπτώσεις στη γαστρεντερική λειτουργία σε υγιή πληθυσμό,

•   φαίνεται να έχει προστατευτική δράση σε κάποιες μορφές καρκίνου, χωρίς όμως να επιφέρει δυσμενείς επιπτώσεις στις υπόλοιπες μορφές καρκίνου,

•   τέλος, υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι έχει ευεργετικές επιδράσεις στον εγκέφαλο και μειώνει σημαντικά τον κίνδυνο εμφάνισης της νόσου του Πάρκινσον.

Προσοχή, η υπερβολική κατανάλωση καφέ είναι δυνατό να προκαλέσει νευρικότητα, άγχος και αϋπνία. 

Έρευνες έχουν δείξει ότι ο καφές μπορεί σε υψηλές ποσότητες (άνω των 5 γραμμαρίων καφεΐνης) να προκαλέσει δηλητηρίαση, γνωστή με την ονομασία καφεϊνισμός, η οποία μπορεί να οδηγήσει σε θανατηφόρο κώμα. 

Τέλος, πρέπει να σημειωθεί ότι μπορεί να παρατηρηθεί εθισμός στον καφέ, όχι όμως λόγω της καφεΐνης, αλλά εξαιτίας ενός άλλου συστατικού του, της μεθυλοξανθίνης.

Πηγή 1: Οι επιδράσεις του καφέ στην υγεία, εκτενής ανασκόπηση της βιβλιογραφιας για επαγγελματίες υγείας. Αιμιλία Παπακωνσταντίνου, Αντώνης Ζάμπελας.
Πηγή 2